نویسنده:سید احمد هاشمی




 

نهضت ترجمه، جنبش اقتباس و انتقال آثار علمی و فرهنگی تمدن های غیر عربی (علوم اوایل) به عالم اسلام از میانه ی سده ی دوم تا اواخر سده ی چهارم است. در طول این نهضت شماری از آثار اصلی تمدن های یونان و ایرن و مصر و هند به عربی ترجمه شد که بیشتر در زمینه های طب، ریاضیات، نجوم، فلسفه و آیین کشور داری بود.
نخستین پژوهش ها در باره ی نهضت ترجمه در پی فراخون «انجمن سلطنتی علوم» در گوتینگن(1) آلمان در 1830/1246 صورت گرفت. این انجمن خواستار فهرست جامعی از ترجمه های آثار یونانی به سریانی و عربی و آرامی و فارسی بود، به طوری که نام آثار گمشده ی یونانی را نیز در بر گیرد . گوستاو فلوگل (2)در 1841/1257 در رساله ای لاتینی 91 شرح و تفسیر عربی آثار یونانی را به اختصار بررسی کرد. یک سال بعد، یوهان ونریش (3) در رساله ی مبسوط تری ابتدا به زمینه و چگونگی ترجمه ی آثار غیر دینی یونانی به سریانی و عربی و آرامی و فارسی پرداخت و سپس فهرستی از مؤلفان و آثار ترجمه شده ی آنان فراهم آورد. نیم قرن بعد موریتس اشتاین شنایدر(4) در مجموعه مقالاتی (از 1306 تا 1889/1313-1896) آثار ونریش و فلوگل را کامل تر کرد. پژوهش کتاب شناختی او در 1339ش /1960 در مجموعه ای مستقل تجدید چاپ شد. از آن پس نیز کوشش هایی شده است که مهم تر از همه، تدوین کتاب نامه ی جامع علوم عربی به سرپرستی مانفرد اولمان(5) و فؤاد س‍ِزگین است. ترجمه ی عربی برخی از مجلدات این مجموعه (GAS)(6) با نام تاریخ التراث العربی و ترجمه ی فارسی آن با نام تاریخ نگارش های عربی به چاپ رسیده است. گرهارد اندرس(7) نیز در رساله ی مفصلی کوشیده است تا پژوهشی کتاب شناختی در ترجمه ها و مترجمان و بسط و توسعه ی هر حوزه ی اختصاصی در دنیای عربی زبان عرضه کند. این اثر در دو جلد جداگانه ی از مجموعه ی «طرح اساسی متن شناسی عربی» (GAP)(8) چاپ شده است.(9)
افزون بر این مطالعات که بیشتر در قلمرو تاریخ علم می گنجد، پژوهش گران تاریخ ادبیات عرب نیز فصلی از ادب عصر عباسی را به بررسی نهضت ترجمه و ویژگی های ادبی آن اختصاص داده اند.(10) اما مهم ترین رهیافت مطالعاتی به این موضوع، بررسی همه جانبه ی اهمیت جایگاه نهضت ترجمه در فرهنگ و تمدن اسلامی است. از جمله پژوهش های اصلی در این زمینه، <میراث کلاسیک در اسلام>(11) اثر فرانتس روزنتال (12) (1344ش/1965 به آلمانی، 1354ش/1975 به انگلیسی و 1385 ش به فارسی)، احیای فرهنگی در عهد آل بویه:انسان گرایی در عصر رنسانس اسلامی (13) اثر جوئل کرمر (14)(1371ش/1992)و نیز تفکر یونانی، فرهنگ عربی (15) اثر دیمیتری گوتاس (1377ش/1998) است.

پی نوشت ها :

1. Gottingen
2. Gustav Flugel
3. Johann Wenrich
4.Moritz Steinschneider
5. Manferd Ullman
6. Geshichte des arabischen Schrifttums
7. Gerhard Endress
8. Grundri B der arabischen Phllologie
9. گوتاس(Gutas)، ص XIV-XIII؛ برای فهرستی تفصیلی از پژوهش های خاورشناسان در این باره ر.ک.د.اسلام، چاپ دوم، ج 10، ص 229-231.
10. برای نمونه ر.ک. بروکلمان، ج 4، ص 89-123، فاخوری، ص 552-565).
11. The classical heritage in Islam
12. Franz Rosenthal
13. Humanism in the renaissance of Islam:the cultural during the Buyid age
14. Joel Kraemer
15. Greek thought,Arabic culture

منبع مقاله :
هاشمی، سیّد احمد و [دیگران]؛ (1389)، نهضت ترجمه در فرهنگ اسلامی، تهران:نشر کتاب مرجع، چاپ اول